Academia Occitana

____________________

 

Frederic Mistral (Malhana 1830 – id. 1914).

Memòrias e racòntes, 1906.

Madamisèla Loïsa.

Occitan provençal (Rodanenc). Normat.

 

Après vendèmias d’aquel an 1848, mei gènts, que me vesián badant a la civèca – o a la luna s’amatz mièlhs -, me mandèron a z’Ais per estudiar lo Drech. Car avián comprés, pecaire, que mon encartament de bachelier en letras n’èra pas un brevet sufisent de saviesa ni, aitanpauc de sciéncia. Mai, abans de partir per la ciutat sestiana, m’arribèt una aventura amistosa e pietosa que ieu vòle metre aicí.

            En un mas, pas tròp luenh de nòsta demorança, èra vengut s’establir una familha de la vila onte i aviá de damisèlas – que de fes encontraviam en anant a la messa. Vèrs la fin de l’estiu, aquelei chatas ambé sa maire nos venguèron vèire au mas. E ma maire, avenenta, li ofriguèt lo calhat. Car, estent qu’aviam un bèl escabòt de fedas, aviam de lach en abondància. Era ela, ma maire, qu’entre venir d’èstre most, metiá la presura au lach, e ela-meteissa que, quand lo lach èra pres, fasiá lei fromatjons, aquelei tomas d’Arle que Belaud de la Belaudiera, lo poèta provençal de l’epòca dei Valés, atrobava tant bona :

A la vila di Baus, per una florinada,

avètz de fromatjons una plena faudada

que coma sucre fin fondon au gargasson.

            Ma maire, cada jorn, tala que lei pastressas cantadas per Vergèli, ambé sus l’anca la calhiera, veniá dins lo celier ambé son escumadoira e aquí, tirant de l’ola, a bèus flòcs, lo calh blanc, n’emplissiá lei faissèlas redonas e trauquilhadas ; e après, lei tomas fachas, lei laissava netament agotar sus de jonc - que ieu-meteis me plasiáu d’anar copar long dei valats.

            E vaicí que mangeriam, amb aquelei damisèlas, una gauta de calhat, e n’i aviá una – pareissiá per aquí de mon tèmps -, un pauc palla, amb una cara come aquelei medalhas qu’a Sant-Romieg se tròban dins lo gaudre deis Antics, ambé d’uelhs negrejants, de grands uelhs langorós, que totjorn me regardavan. L’apelavan Loïsa.

            Aneriam vèire lei pavons, que dins l’iera espandissián sa coa en arc de seda, leis abelhas e sei bruscs arrengueirats a la cala, leis anhèus que belavan embarrats dins la jaça, lo potz ambé sa tona sus de pialons de pèira, enfin tot çò qu’au mas podiá leis interessar. Loïsa, ela, semblava caminar dins l’extasi.

            Quand fugueriam a l’òrt, dins lo temps que ma maire parlava ambé la sieuna e culhiá a sei sòrres quauquei peras burradas, nos eriam, nosautri dos, assetats sus la parabanda de la vièlha posaraca.

            - Fau que vos digue aiçò, me faguèt tot en un còp madamisèla Loïsa. Vos sovèn pas, monsur, d’una pichòta rauba, una rauba de mosselina, que vòsta maire vos portèt, quand eriatz en pension a Sant-Miquèu de Ferigolet ?

            - Si-ben : per jogar un ròtle dins Les enfants d’Edouard.

            - E ben, aquela rauba, monsur, èra ma rauba.

            - Mai, vos l’an pas renduda ? Coma un nèci li faguère.

            - O si ! diguèt un pauc neca… Vos ai parlat d’aquò, ieu, come d’autra causa.

            E sa maire la sonèt : Loïsa !

            La joventa me porgiguèt sa man gelada ; e, come se fasiá tard, s’empartiguèron per son mas.

            Uech jorns après, aiçà vèrs la tombada dau jorn, vaquí mai au lindau madamisèla Loïsa, aqueste còp acompanhada solament d’una amiga.

            - Bòn vèspre ! ditz. Veniam vos crompar quauquei liuras d’aquelei peras burradas que nos fagueriatz tastar l’autre jorn a vòstre òrt.

            - Assetatz-vos, midamisèlas, ma maire li diguèt.

            - Ò, non ! ditz. Siám preissadas, que totara vai èstre nuech.

            - E leis acompanhère, ieu solet aquesta fes, per anar cúlher lei peras.

            L’amiga de Loïsa, una Sant-Romierenca que li disián Corrada, èra una bèla chata a còma negrinèla, abondosa, anelada, sota son riban arlatenc, que la damiseleta, tota gènta que siaguèsse, imprudenta fuguèt d’adurre amb ela per companha.

            A l’òrt, una fes a l’aubre, ieu, coma li averave una branca un pauc auta, Corrada, enarquilhant son jónher rebombet e levant sei braç nus, sei braç redonds, fòra dei margas, se meteguèt a culhir. Mai Loïsa, tota palla :

            - Corrada, ditz, tu, cuelhe ;  e chausisses lei maduras.

            E, coma se voliá me dire quauqua ren, s’escartant ambé ieu – qu’ère ja trebolat (sènsa ben saber per quina), aneriam, pas a pas, dins un ròdol de cipressièrs onte i aviá un banquet de pèira. Aquí, ieu, embarrassat, ela que me beviá, nos asseteriam contra, e :

            - Frederic, ditz, l’autre jorn, vos parlave d’una rauba qu’a l’edat de onze ans ieu vos aviáu prestada per jogar la tragèdia a Sant-Miquèu de Ferigolet… Avètz ben legit l’istòria de Dejanira e d’Ercules ?

            - Òc, faguère en risent, emai de la tunica que la bèla Dejanira donèt au paure Ercules e que li brutlèt lo sang.

            - A ! diguèt la joventa, uei es ben lo rebors : car aquela raubeta de mosselina blanca, que vos aviá tocat, que vos aviá revestit… Quand ieu la meteguère mai, a partir d’aquí vos amère… E, me n’en vóuguetz pas d’aquesta declaracion – que vos dèu parèisser estranja, que vos dèu parèisser fòla, a ! me n’en voletz pas ! Ela contunhèt en plorant : - car aqueu fuòc divin, aqueu fuòc que me vèn de la rauba fatala, aqueu fuòc, Frederic, que me rènd comborida, l’aviáu tengut fins ara, despuèi benlèu sèt ans, acaptat dins mon còr !

            Ieu, li potonejant sa maneta febrosa, per responsa voliáu li faire una braçada ; mas ela, doçament me rebutant :

            - Non, ditz ; non podèm pas saber, Frederic, se lo poèma que ieu n’ai fach lo premier cant aurà jamai una seguida… Vos laisse. Pensaretz a çò que vos ai dich. E coma siáu d’aquelei que se desdison pas, quina que fugue la responsa, avètz en ieu una anma que s’es donada per totjorn.

            S’auborèt ; e corrent vèrs Corrada sa companha :

            - Vène lèu, ditz, que pesem e que paguem lei peras.

            E amb aquò, rintreriam. Reglèron, se n’anèron ; e ieu, lo còr en onda, esmeravilhat, entrebolit d’aquela aparicion de chatas – que me fasián, caduna, ligueta a sa façon -, longtemps, ai darriers rais dau jorn falit, ailalin, regardère, entre leis aubres, s’envolar lei tortoras.

            Mai, tot abelugat, tot aürós que fuguèsse, lèu, en m’examinant, ieu me veguère dins l’embrolh. Lo Pervigilium Veneris a bèu dire :

Que deman ame, aqueu qu’amèt jamai,

E quau amèt, que deman ame mai !

            Mai l’amor se comanda pas. Aquela valenta filha, armada solament de son verjum e de sa gràcia, podiá ben, dins sa passion, crèire emportar la victòria. Podiá ben, embelinarèla qu’èra e embelinada ela-meteissa per son lòng pantais d’amor, crèire, conformament a la dicha de Dante

Amor ch’a null’amato amar perdona

qu’un jovent coma ieu, isolat dins un mas, a la flor de son temps, deviá d’emblada tresfolir a son premier rocolament. Mai l’amor estent lo don e l’abandon de tot nòstre èstre, n’es pas verai que l’anma, quand se sent perseguida per èstre afialatada, fai de fes coma l’aucèu que fugís lo cimbèu ? E n’es pas verai tanben que lo nadaire, au moment de cabussar dins un gorg d’aiga fonsa, a totjorn un passatge d’apreension instintiva ?

            Es totjorn que, davant la cadena de flors, davant lei ròsas embausemantas que se durbián a ieu, ieu de retenons i anave ; e la confidenta, l’autra, que, tota a son dever d’amiga fidèla, semblava refugir mon abòrd, mon regard, ieu me sentiáu portat, sensa lo voler, vèrs ela. Car, se fau tot dire, vètz, en aquela edat, ieu, m’ère retipat una idèa e de l’amanta e de l’amor tota particulara. Òc, m’ère imaginat qu’a temps o tard encontrariáu, quauqua part, en terra d’Arle, quauqua superba masièra portant coma una rèina lo costume arlatenc, galopant sus son èga, un ficheiron en man, dins lei ferradas de la Crau, e que longtemps pregada per mei cançons d’amor, un bèu jorn se seriá laissada adurre a nòste mas, per i regnar coma ma maire, sus un pòble de pastres, de gardians, de boiers e de manhanarèlas. Semblava que ja somiejave a ma Mirèlha e aquela vision d’un tipe de beutat, d’un carnenc poderós, qu’en ieu ja groava, sensa que lo posquèsse ni ausèsse confessar, portava granda noisa a la paura Loïsa, damiselenca tròp per complir mon pantais.

            E alara, entre ela e ieu, s’engatgèt una correspondéncia, o puslèu un escambi d’amor e d’amistança, que durèt mai de tres ans (tot lo temps que restère a z’Ais) : ieu, polidetament, abondant dins son feble, per la destalentar, se podiáu, a cha pauc ; ela, de mai en mai adolentida e ferma, me trasent, de letra en letra, seis adieus desesperats… Vaicí, d’aquelei letras, la darriera que reçaupère. La reproduse tala quala :

            « N’ai amat qu’una fes, e morirai, te jure, ambé lo nom de Frederic gravat tot solet dins mon còr. Que de nuechs blancas ai ieu passadas en soscant a mon mausòrt ! Mai ièr, legissent tei consolacions vanas, me faguère tant violència per retenir mei plors que lo còr me faliguèt. Lo medecin diguèt qu’aviáu la fèbre, qu’èra d’agitacion nerviosa, que me faliá lo repaus. « La fèbre ! m’escridère, a ! fuguèsse la bòna ! ». E ja me sentiáu aürosa de morir, per anar t’esperar ailavau onte ta letra me dona rendètz-vos… Mai, escota, Frederic, d’abòrd qu’aquò es ansin. Quand te diràn – e, vai, n’i aurà pas per longtemps -, quand te diràn que ieu aurai quitat la terra, dona-me, te n’en prègue, una lagrema e un regret. I a dos ans, te faguère una promessa : èra de demandar totei lei jorns a Dieu que te rendeguèsse aürós, perfiechament aürós…E ben, i ai jamai mancat, e i serai fidèla fins a mon darrier badalh. Mai tu, ò Frederic, lo te demande en gràcia, quand, en te permenant, veiràs de fuelhas jaunas barrutlar sus ton passatge, pènsa un pauc a ma vida, passida per lei lagremas, secada per la dolor. E se veses un riu regolejar doçament, escota son planhum e te dirà come t’amave. E, se quauque aucelon te floreja de l’ala, presta l’aurelha a son gasalh, e te dirà, paureta, que siáu totjorn ambé tu… Ò Frederic, te prègue, oblides jamai Loïsa ! ».

            Vaquí l’adieu suprème, sagelat de son sang, que me mandèt la verginèla, amb una medalheta de la Verge Maria - potonejada per ela -, dins un pichòt pòrtafuelha de velot cremesin, onte aviá, sus la cuberta, ambé son peu castanh, brodat meis inicialas au mitan d’un brot d’èurre.

Ieu, lo clòt d’èurre me farai,

t’embraçarai.

            A ! paura Loïseta ! A quauque temps d’aquí, prenguèt lo velet de morga, e moriguèt, pecaire, gaire d’annadas après. Ieu, encara esmogut, au bot de tant de temps, per la malenconiá d’aquel amor neblat, d’aquel amor denantorat, ò Loïsa, te consacre aquest pietadós remèmbre, que semonde a tei manes, trevant benlèu a mon entorn.

____________________

 

Frederic Mistral (Malhana 1830 – id. 1914).

Memòrias e racontes, 1906.

Madomaisèla Loïsa.

Occitan estandard

Après vendèmias d’aquel an 1848, mas gents, que me vesián badant a la civèca - a la luna s’amatz mièlhs -, me mandèron a z’Ais per estudiar lo Drech. Car avián comprés, pecaire, que mon encartament de bachelièr en letras non èra pas un brevet sufisent de saviesa ni, atanpauc de sciéncia. Mas, abans de partir per la ciutat sextiana, m’arribèt una aventura amistosa e pietadosa que ieu vòli metre aicí.

            En un mas, pas tròp luènh de nòstra demorança, s’èra vengut establir una familha de la vila ont i aviá de domaisèlas – que de vegadas encontràvem en anant a la messa. Vèrs la fin de l’estiu, aquelas chatas (1) amb lor maire nos venguèron veire al mas. E ma maire, avenenta, lor ofriguèt lo calhat. Car, estent qu’aviam un bèl escabòt de fedas, aviam de lach en abondáncia. Era ela, ma maire, qu’entre venir d’èsser mols, metiá la presura al lach, e ela-meteissa que, quand lo lach èra pres, fasiá los fromatjons, aquelas tomas d’Arle que Belaud de la Belaudièra, lo poèta provençal de l’epòca dels Valois, trobava tan bona :

 

A la vila di Baus, per una florinada,

avètz de fromatjons una plena faudada

que coma sucre fin fondon au gargasson.

            Ma maire, cada jorn, talas las pastoras cantadas per Virgili, amb sus l’anca la calhièra, veniá dins lo tinal amb son escumadoira e aquí, tirant de l’ola, a bèls flòcs, lo calh blanc, n’emplenava las faissèlas redondas e trauquilhadas ; e après, las tomas fachas, las daissava netament agotar sus de jonc – que ieu-meteis me plasiái d’anar copar long dels valats.

            E aquí que mangèrem, amb aquelas domaiselas, una gauda de calhat, e n’i aviá una - pareissiá per aquí de mon temps -, un pauc palla, amb una cara coma aquelas medalhas qu’a Sant-Romièg se tròban dins lo gaudre dels Antics, amb d’uèlhs negrejants, de grands uèlhs langoroses, que totjorn me regardavan. L’apelavan Loïsa.

            Anèrem veire los pavons, que dins l’aira espandissián sas coás en arc de seda, las abelhas e lors brusques arrenguierats a la cala, los anhèls que belavan embarrats dins la jaça, lo potz amb sa tona sus de pialons de pèira, enfin tot çò qu’al mas las podiá interessar. Loïsa, ela, semblava caminar dins l’extasi.

            Quand foguèrem a l’òrt, dins lo temps que ma maire parlava amb la siá e culhissiá a sas sòrres qualques peras burradas, nos èrem, nosautres dos, assetats sus la parabanda de la vièlha posaranca.

            - Cal que vos diga aiçò, me faguèt d’un còp madomaisèla Loïsa. Non vos soven pas, monsur, d’una pichona rauba, una rauba de mosselina, que vos portèt vòstra maire, quand èretz en pension a Sant-Miquèl de Ferigolet ?

            - Si-ben ! Per jogar un ròtle dins Les enfants d’Edouard.

            - E ben, aquela rauba, monsur, èra ma rauba.

            - Mas, non la vos an tornada ? Coma un nèci li faguèri.

            - O si ! diguèt un pauc neca… Vos ai parlat d’aquò, ieu, coma d’autra causa.

            E sa maire la sonèt : Loïsa !

            La joventa me porgiguèt sa man gelada ; e, coma se fasiá tard, partiguèron per lor mas.

            Uèch jorns après, aiçà cap a jorn falit, aquí mai al lindal madomaisèla Loïsa, aqueste còp acompanhada solament d’una amiga.

            - Bon vèspre ! ditz. Vos venèm crompar qualques liuras d’aquelas peras que nos faguèretz tastar l’autre jorn a vòstre òrt.

            - Assetatz-vos, madomaisèla, ma maire li diguèt.

            - Ò, non ! ditz. Sèm preissadas, que totara va èsser nuèch.

            - E las acompanhèri, ieu solet aqueste còp, per anar culhir las peras.

            L’amiga de Loïsa, una Sant-Romiegenca que li disián Corrada, èra una bèla gojata a còma (2) negrinèla, abondosa, anelada, jos son riban arlatenc, que la domaiseleta, tota genta que foguèsse, imprudenta foguèt d’aduire amb ela per companha.

            A l’òrt, un còp a l’arbre, ieu, coma li adesavi una branca un pauc nauta, Corrada, enarquilhant son casabèc rebombet e levant sos braces nuses, sos braces redonds, fòra de las margas, se metèt a culhir. Mas Loïsa, tota palla :

            - Corrada, ditz, tu, culhís ;  e causís las maduras.

            E coma se me voliá dire quicòm, s’escartant amb ieu - qu’èri ja trebolat (sense ben saber per qué), anèrem, pas a pas, dins un ròde de cipressièrs ont i aviá un banquet de pèira. Aquí, ieu, embarrassat, ela que me beviá, nos assetèrem contra, e :

            - Frederic, ditz, l’autre jorn, vos parlavi d’una rauba qu’a l’edat d’onze ans ieu vos aviái prestada per jogar la tragèdia a Sant-Miquèl de Ferigolet… Avètz ben legit l’istòria de Dejanira e d’Ercules ?

            - Òc, faguèri en risent, emai de la tunica que la bèla Dejanira donèt al paure Ercules e que li brutlèt lo sang.

            - A ! diguèt la joventa, uèi es ben lo rebors : car aquela raubeta de mosselina blanca, que vos aviá tocat, que vos aviá revestit… Quand ieu la metèri mai, a partir d’aquí vos amèri… E, non me’n volgatz pas d’aquesta declaracion - que vos deu paréisser estranha, que vos deu paréisser fòla, a ! non me’n volgatz pas ! Ela contunhèt en plorant : - car aquel fuòc divin, aquel fuòc que me ven de la rauba fatala, aquel fuòc, Frederic, que me rend comborida, l’aviái tengut fins ara, despuèi benlèu sèt ans, acaptat dins mon còr !

            Ieu, li potonejant sa maneta febrosa, per responsa voliái li far una abraçada ; mas ela, doçament me rebutant :

            - Non, ditz ; non podèm pas saber, Frederic, se lo poèma que ieu n’ai fach lo primièr cant aurà jamai una seguida… Vos daissi. Pensarètz a çò que vos ai dich. E coma soi d’aquelas que non se desdison pas, quina que siá la responsa, avètz en ieu una anma que s’es donada per totjorn.

            S’arborèt ; e corrent vèrs Corrada sa companha :

            - Vèni lèu, ditz, que pesem e que paguem las peras.

            E amb aquò, intrèrem. Reglèron, se n’anèron ; ieu, lo còr en onda, esmeravilhat, entrebolit d’aquela aparicion de chatas - que me fasián caduna lega a sa faiçon -, longtemps, los darrièrs rais del jorn falit, ailalin, regardèri entre los arbres s’envolar las tortoras.

            Mas, tot abelugat, tot aürós que foguèsse, lèu, en m’examinant, ieu me veguèri dins l’embolh. Lo Pervigilium Veneris a bèl dire :

Que deman ame, aquel que non amèt jamai,

E qual amèt, que deman ame mai ! 

            Mas l’amor non se comanda pas. Aquela valenta filha, armada solament de son innocéncia e de sa grácia, podiá ben, dins sa passion, creire emportar la victòria. Podiá ben, embelinaira qu’èra e embelinada ela-meteissa per son long pantais d’amor, creire, confòrmament a la dicha de Dante

Amor ch’a null’amato amar perdona

qu’un jovent coma ieu, isolat dins un mas, a la flor de son temps, deviá d’intrada tresfolir a son primièr roconament. Mas l’amor essent lo don e l’abandon de tot nòstre èsser, non es pas verai que l’anma, quand se sent perseguida per èsser afilatada, fa de còps coma l’aucèl que fugís lo cimbèl ? E non es pas verai tanben que lo nadaire, al moment de cabussar dins un gorg d’aiga fonsa, a totjorn un passatge d’apreension instintiva ?

            Es totjorn que, davant la cadena de flors, davant las ròsas embalsemantas que s’obrissián a ieu, ieu de retenons i anavi ; e la confidenta, l’autra, que, tota a son dever d’amiga fidèla, semblava fugir mon abòrd, mon regard, ieu me sentiái portat, sense o voler, cap a ela. Car, se’o cal dire tot, vejatz, en aquela edat, ieu, m’èri retipat una idèa e de l’amanta e de l’amor tota particulara. Òc, m’èri imaginat qu’a temps o tard encontrariái, endacòm, en tèrra d’Arle, qualque supèrba masièra portant coma una reina lo costume arlatenc, galaupant sus son èga, un ficheiron en man, dins las ferradas de la Crau, e que longtemps pregada per mas cançons d’amor, un bèl jorn se seriá daissada aduire a nòstre mas, per i regnar coma ma maire, sus un pòble de pastors, de gardians, de boièrs e de manhanarèlas. Semblava que ja somiejavi a ma Mirelha e aquela vision d’un tipe de beutat, d’un carnenc poderós, qu’en ieu ja groava, sense qu’o poguèsse ni ausèsse confessar, portava granda nòisa a la paura Loïsa, domaiseleta tròp per complir mon pantais.

            E alara, entre ela e ieu, s’engatgèt una correspondéncia, o puslèu un escambi d’amor e d’amistança, que durèt mai de tres ans (tot lo temps que demorèri a-z-Ais) : ieu, polidetament, abondant dins son feble, per la destalentar, se podiái, pauc a pauc ; ela, de mai en mai adolentida e fèrma, me trasent, de letra en letra, sos adieus desesperats… Aquí, d’aquelas letras, la darrièra que recebèri. La reprodusi tala quala :

            « Non ai amat qu’una vegada, e morirai, te juri, amb lo nom de Frederic gravat tot solet dins mon còr. Que de nuèches blancas ai ieu passadas en soscant a mon malsòrt ! Mas ièr, legissent tas consolacions vanas, me faguèri tant violéncia per reténer mos plors que lo còr me faliguèt. Lo medecin diguèt qu’aviái la febre, qu’èra d’agitacion nerviosa, que me caliá lo repaus. « La febre ! m’escridèri, a ! foguèsse la bona ! ». E ja me sentiái aürosa de morir, per t’anar esperar ailaval ont ta letra me dona rendètz-vos… Mas, escota, Frederic, puèi qu’aquò es aital. Quand te diràn - e, vai, non i n’aurà pas per longtemps -, quand te diràn que ieu aurai quitat la tèrra, dona-me, te ne prègui, una lagrema e un planh. I a dos ans, te faguèri una promessa : èra de demandar totes los jorns a Dieu que te rendèsse aürós, perfèitament aürós…E ben, non i ai jamai mancat, e i serai fidèla fins a mon darrièr badalh. Mas tu, ò Frederic, lo te demandi en gràcia, quand, en te passejant, veiràs de fuèlhas jaunas barrutlar davant tu, pensa un pauc a ma vida, passida per las lagremas, secada per la dolor. E se veses un riu regolejar doçament, escota son planhum e te dirà coma t’amavi. E, se qualque aucelon te floreja de l’ala, prèsta l’aurelha a son gasalh, e te dirà, paureta, que soi totjorn amb tu… Ò Frederic, te prègui, non oblides jamai Loïsa ! ».

            Aquí l’adieu suprème, sagelat de son sang, que me mandèt la verginèla, amb una medalheta de la Verge Maria – potonejada per ela, dins un pichon pòrtafuèlha de velós cremesin, ont aviá, sus la cobèrta, amb son pel castanh, brodat mas inicialas al mitan d’un brot d’èdra.

Ieu, lo clòt d’eurre me farai,

t’embraçarai.

            A paura Loïseta ! A qualque temps d’aquí, prenguèt lo velet de monja, e moriguèt, pecaire, gaire d’annadas après. Ieu, encara esmogut, al cap de tant de temps, per la malenconiá d’aquel amor neblat, d’aquel amor denantorat, ò Loïsa, te consacri aqueste pietadós remembre, que semondi a tos manes, trevant benlèu a mon entorn.

1. – chat / chata. Gojat, gojata. Lo mot plan espandit en Provença es conegut tanben en defòra. Aital, lo poèta gascon Guilhèm deu Bartàs quand parla de l’Amor : « A ! chaton mauhasèc… ».
2. – còma. Cabeladura.