Cada mes, despuèi d’annadas, l’Academia occitana se reünís per estudiar e prepausar de solucions a totes los problèmas lexicals - mas pas solament - que se pausan a nòstra lenga. Un d’eles es lo destriament dels fals sinonimes, que lor exacta definicion mòstra la riquesa de l’occitan, un autre es lo dels sinonimes vertadièrs. Per aqueles, que ne presentam uèi un escapolon pro important, una necessitat s’impausa, la de la ierarquizacion. Lo primièr critèri per trobar lo mot « majoral » es lo de son espandiment sus la totalitat del territòri. En cas de « concurréncia » entre mai d’un candidat, lo segond critèri es lo de sa « familha » (privilegiar lo qu’a de derivats mai nombroses) e lo tresen critèri lo de son integracion dins l’ensems del vocabulari (evitar las omonimias). Non fasèm aquí que seguir l’evolucion naturala de la lenga despuèi sas originas. Se ditz « ponchut » en Gasconha e « crompar » o « bèuvéser » en Provença.
Los exemples que seguisson nos ajudaràn a compréner.
gag / gai. La confusion possibla entre lo nom de l’aucèl e l’adjectiu omonime (gai, gaia) nos fa escartar gai e preferir gag. De mai, aqueste nos prepausa los derivats gaget, gaginar e gagetièr. Aquesta solucion es parallèla a la de fag / fai.
galina / pola. Los dos mots coabitan sus la màger part del territòri, mas sol lo segond pòt far l’unitat linguistica (amb pora en occ. gascon) e presenta una familha completa (pol, pola, polastre, polet, poleton, polzin…). Per aquò d’elements de la familha de galina son majoritaris dins de domenis parallèls (galinar, galinèla, galineta, galinada…).
gat / cat. Lo primièr es lo mot « aquitanopirenèu » - comun amb lo catalan - e lo segond lo mot « arvernomediterranèu ». An una familha tan nombrosa un coma l’autre. La dificultat per cat, segon sas prononciacions, es sa proximitat amb can, generatritz de confusions. Rapèla, en occitan gascon, la entre gat e gath (gal) que menèt a distinguir lo gat e lo gath hasan, puèi lo gat e lo hasan. E en consequéncia… lo hasan e lo faisan (pres a l’occitan central).
gip / gèis / plastre. Los dos primièrs mots venon del latin gypsum, tirat del grèc gupsos. Lo tresen ven del latin emplastrum. Los tres son comunament utilizats ara per parlar del trabalh dels artisans del bastiment (amb una neta preferéncia pel darrièr). Çaquelà, es al s. XVI, a partir d’une especialitat celèbra dels artistas provençals e de lor vocabulari pròpi (gip, gipièr, gipariá etc.) que lo francés a fargat los mots, « gypse », « gippier » o « gypier » o « gypsier » e « gypserie ». Prepausam doncas de tornar a aquela seria son especialitat artistica, de considerar la tièra gèis, geissièr, geissièra, etc. coma aitant de sinonimes, e de gardar per la sola tièra artisanala plastre (s. XIV), plastrièr etc.
gelar / torrar. Non solament lo primièr mot es plan majoritari mas lo segond vòl dire tanben grasilhar, torreficar. Cal doncas privilegiar aquí gelar e sa nombrosa familha e preferir torrar dins son sens segond.
gibós / boçut. Aquí es lo segond mot qu’es lo mai espandit. Per gibós, mot popular, lo problèma es lo tanben de son encontre amb sa familha sabenta, factor de confusions : gibbós, gibbositat. Per mai de clartat val mai opausar boçut que gibós, substantius (lo qu’a una bòça sus l’esquina), a gibbós, adjectiu (qu’a la fòrma d’una bòça, qu’a de bòças).
got / gòt. Las fòrma popularas conservadas dins la toponimia per designar los creators del reialme de Tolosa son « got » o « godon » e « goda ». Pensam que pòdon designar a l’encòp lo pòble e lor lenga e que los neologismes sabents « *gòt » e « *gòta » son inutils. Per evocar l’estil artistic medieval que lor es artificialament estacat, parlarem de gotic, al femenin gotica. Aquela distància entre las doás realitats non sembla inutila. De mai, un gòt es un veire per beure.
grèc / grec. Las fòrmas popularas son grec e grega. An donat gregal, gregon, gregalada e gregalejar. Las fòrmas sabentas son grèc e grèca. Los diccionaris, a la seguida d’Alibèrt, nos porgisson al femenin la fòrma ibrida *grèga. Nos sembla rasonable, per parlar al s. XXI del pòble tanben coma de las lengas anciana e modèrna, de parlar de grèc e de grèca e d’ajustar la tièra sabenta grecizar, grecitat, etc.
grèva / cauma. La grèva non es la cauma e nos sembla rasonable de conservar lo francisme, sol capable de cobrir tot l’espaci del mot dins lo mond modèrne : grèva de la fam, etc. Pel demai, non seriá una rason per oblidar los mots destrabalh, destrabalhar, etc.
gresièr / guisièr / peirièr. Lo mot mai espandit e comprés sul territòri es peirièr. Los autres son de sinonimes.
guit / tir / anet. De la Gasconha a la Provença se coneis lo guit. Rar jos sa fòrma primitiva, tir (de còps « rit » après metatèsi) presenta las variantas tiron e (plasentament) riton o encara tirat. Lo crit de tiron tiron servís per apelar los guits, e la tironada pòt noirir los anets. Los guits salvatges en lors noms particulars, bois, còlverd…
grop. De diccionaris fan la diferéncia entre grop, nosèl d’arbre, grop, esquipòt, e grop de personas alavetz que l’idèa comuna es la d’un remosament de matèria, d’argent o d’individús. Lo mot, atestat a l’Edat Mejana, es passat al francés dins son sens 2 (« group ») e dins son sens 3 (« groupe ») als sègles XV e XVI, mas pel TLF ven de l’italian.
J. P.