Jorn per jorn

Lo mot

Per un punhat de pèrlas.

Aquí çò qu’avèm trobat jos l’avet de Nadal, un present que nos fan los diccionaris Larousse e lo Trésor de la langue française informatisé, a prepaus dels mots franceses manlevats a l’occitan. Esperam que farà la jòia dels nòstres lectors.

- jouvence

jovença : joventut ; los joves
Anonime, s. XII : « Fidança non abgaç, / per que joven seiaç ; / vers mort no val jovença ».

Emprémer e imprimir.

Dins sos diccionaris de la lenga medievala, Emil Levy pòrta « empremer » e « empremir », amb aquesta definicion : « empreindre ; imprimer ; représenter ; opprimer ». Sembla qu’aqueste vèrbe, dins sas doás variantas, s’especializèt aprèp l’invencion de Gutenberg e qu’apareguèt alavetz lo substantiu per designar lo qu’empremiá. Trobam lo mot jos la fòrma « empremedo » en frontispici de las edicions de Pèir de Garròs (s. XVI) a cò de Colomiès a Tolosa. Los obratges publicats als sègles seguents portaràn aquesta mencion legala en francés o en occitan francesat.

Los tres noms desbrembats de l’Occitania.

Avèm de regions istoricas que se definisson per lor singularitat : Gasconha, Lemosin, Auvèrnhe, país niçard… Mas n’avèm d’autras que cobriguèron de realitats divèrsas, que podèm dire politicas, de còps la totalitat del territòri occitan : Aquitània, Provença e Lengadòc.

Los francismes corregits

Los renaissentistas occitans an totjorn agut (e se compren) una relacion ambigüa amb la lenga oficiala de l’empèri. Al s. XIX, l’occitan provençal èra considerat coma la varietat mai bèla de la lenga nòstra perque semblava mai prèp del francés, tant armoniós coma lo francés. Aital, dins lo filme « Le Schpountz » (1938), lo Provençal Fernandèl se trufa d’un Carcinòl per sas « r » apicalas. Ara, al bèl contrari, es en oposicion al francés que se construtz l’identitat occitana e se vei de francismes pertot : per restaurar çò pensan una autenticitat perduda, l’occitan se deu apiejar sus totas las lengas romanicas levat sa vesina al dintre de l’ensemble linguistic « gallo-romanic ».

Una invasion.

Era l’annada terribla, 1271, l’annexion de las tèrras dels comte de Tolosa al domeni reial. Abans, aquel vast territòri non èra qu’una part luènha d’un empèri virtual. Ara, èra estreitament associat a son quite còr. E per son espandi, èra plan mai bèl qu’aqueste. Sa lenga tanben èra mai elaborada e prestigiosa. Non mancava de juristas e d’administrators que foguèron sollicitats a la capitala novèla. Es aital que la lenga illustrada per Conon de Betuna, lo castelan de Coucy o encara Teubald de Champanha, lo qu’èra tanben rei de Navarra, foguèt tocada al prigond per una invasion lingüistica dont se sentissiá de longa l’influéncia insidiosa.

Las delícias de Capa.

La lenga medievala anciana practicava (coma o avèm vist) l’accentuacion sus l’antepenultima sillaba, mas non es lo cas a l’ora d’ara, levat en país niçard. Per designar las vilas italianas de « Genova », « Mantova », « Padova » e « Capua », e la vila espanhòla de « Córdoba », se disiá doncas Gènoa, Màntoa, Pàdoa, Càpoa, Còrdoa... Aquela prononciacion s’es conservada mai o mens en catalan : Gènova, Màntua, Pàdua, Càpua, Còrdova. Lo CLO a preconizat la restauracion de las fòrmas occitanas susditas, mas en adaptar la prononciacion, tant coma se pòt, a la fonologia actuala, es a dire en doás sillabas, sense iatus entre las vocalas finalas.

E coneissètz Càstias?

La lenga anciana coneissiá dins son ample l’accent tonic sus l’antepenultima : làgrema. Uèi aquelas fòrmas (proparoxitòns) se son mantengudas dins de territòris non annexats a l’Estat francés, la Catalonha del sud, o annexats despuèi pauc de temps, la Catalonha del nòrd e lo país niçard.

Lo còssol e sos conselhièrs son covidats.

Lo prefixe « con- » -o la particula assimilada-  s’exprimís diferentament en occitan segon que lo mot al qual es associat es de formacion populara (las originas de la lenga) o sabenta (manlevat dirèctament al latin). Dins lo primièr cas, la « n » es totjorn amudida. Aquesta realitat de la lenga parlada es ara negada per una grafia que se vòl englobanta - o de tròp etimologica -, amb de consequéncias màgers sus la prononciacion dels aprenents novelaris. Çaquelà èra presa en compte dins la lenga anciana e dins los diccionaris modèrnes sense pretencion normativa.

Çaquelà!

Es aital, lo CLO (o los que parlan en son nom) preconiza d’escriure « *ça que là » e « *çò’m par » per « çaquelà » e « çampar » (« saquela » e « sampa » pels autors e diccionaris ancians). Segon los diccionaris modèrnes, « çaquelà », coma conjoncion, vòl dire en francés pourtant e cependant, e coma advèrbi quand même e d’ailleurs. Mas, se destacam cadun dels elements que compausan aqueste mot, lor rendèm lor valor pròpria, exactament coma dins la locucion « ça e la » e lo sens (« tant aicí coma ailà ») ven tras qu’escur pels contemporanèus.

Los mots venguts del nòrd

Non son nombroses los occitans qu’an vertadièrament consciéncia de l’unitat de lor lenga e, qu’al dintre d’aquela, las comunicacions e los escambis non an jamai cessat. Aital, la preséncia de fòrça mots nòrdoccitans sul territòri sencer non es gaire reconeguda dins son ample e aquestes passan sovent per de francismes, quitament en… Occitania septentrionala. En Provença, per anar al mai aisit, avèm « chaire, « chambra », « champ », « chapvirar », « chauchar », « chauchavièlha », « chaudèu », « chauma », « chausida », « chausir »…

A punhats mossur Castanhièr.

“... aug la cortesa gen / que cridon cyre / al frances humilmen...”.
B. Sicard de Maruejòls.

Al començament del s. XVIII, los fraires Castanhièr, nascuts a Carcassona - lors retraits, pints pel Catalan Jacint Rigau i Ros, son conservats al musèu d’aquesta vila -, avián amassat de fortunas immensas. Francés, l’ainat, banquièr a París, èra director de la Companhiá de las Índias, e Guilhèm, lo cabdèt, demorat en Lengadòc, èra vengut, per crompas de fèus, baron de Cofolencs, comte de Clarmont-Lodeva e senhor de Cuxac-Cabardés.

Lo C.L.O. e l’Academia occitana. 5. Los visitors.

Ai agut legit que dins la lenga medievala i aviá tant de mots amb la « e » de sosten coma de mots sense aquela « e ». Plan segur. Non sèm nosautres que direm lo contrari, quitament se los exemples fan un pauc sofraita per la segonda afirmacion. Direm simplament que l’aparicion de la « e » de sosten acompanha un fenomèn doble, l’arribada de mots sabents (pel latin) e l’evolucion fonologica.

Lo C.L.O. e l’Academia occitana. 4. Cambiar lo pòble.

Coneguèrem una epòca ont l’eleit de païses que i a èran enviats per las risièras dins la tòca (coma se disiá) de retrobar al prèp del pòble una vertat, una autenticitat, una innocéncia primitiva qu’aurián perdudas. En çò nòstre, en Occitania, es puslèu lo contrari : lo pòble es covidat a retrobar al prèp d’un eleit causit - la berreta a la man coma se deu - una vertat, una autenticitat, una innocéncia primitiva qu’auriá perdudas.

Perqué Tolosa?

D’una antiquitat mens prestigiosa que Marselha mas mai anciana, Tolosa - coma sas omonimas del sud dels Pirenèus - deu son nom als pòbles aquitans primitius que vivián aquí abans las èrsas celticas. Ocupava alavetz una posicion estrategica sus aquela « via de l’estanh » entre l’ocean e la Mediterranèa, a la joncion del camin fluvial e del camin terrèstre. Serà puèi la capitala dels Vòlques Tectosages als quals los Romans fisaràn la garda dels confinhs de la Gàllia narbonesa.

Negar lo peis

Dins un jornal en linha dont l’objectivitat non es l’atot màger e que fins ara observava escrupulosament lo silenci organizat altorn de l’Acadèmia occitana, aquí que non se parla mai que d’Acadèmia, o puslèu d’acadèmias ! E òc. Après la creacion de l’Institut d’Estudis Aranesi-Acadèmia aranesa dera lengua occitana e la preséncia dins aquel organisme de membres de l’Acadèmia occitana, caliá trobar quicòm mai.

Lo C.L.O. e l’Academia occitana. 3 : Corregir Pèire Cardenal.

Pèire Cardenal disiá « predicator » e « (p)salme » ; L. Alibèrt disiá « predicator » e « (p)salm » ; lo CLO disiá « predicador » e « (p)salm ; l’Acadèmia occitana ditz « predicator » e « psalme » (« psalme » coma « psicologia » etc.).

Doncas, per far cort, lo CLO contraditz Alibèrt quand a rason e lo seguís quand a tòrt.

Lo C.L.O. e l’Academia occitana. 2 : nòrma/antinòrma.

Fòrça causas, fòrça punts presentats pel Conselh de la lenga occitana dins sa Sintèsi de 2007 (*) son estats acceptats per l’Acadèmia - que de membres sieus ne faguèron partida -, quand se tractava d’aprigondir, de precisar, de restablir o de corregir sense las traïr las proposicions de Loís Alibèrt. Mas non podèm donar nòstre acòrdi a d’unes modificacions de la nòrma alibertina, mai que mai quand son justificadas per d’arguments falses, especioses, contraproductius e de còps contradictòris.

Lo C.L.O. e l’Academia occitana - 1 : los sufixes

Lo Conselh de la lenga occitana publiquèt sas sintèsis en 2007 e se calèt. L’Acadèmia occitana comencèt en 2008 son trabalh de fons sus la lenga en ne proclamar l’urgéncia. Cossí aquò ? Anam temptar d’i respondre.

Loís Alibèrt, dins sa gramatica, despartís (o rapelam) los mots occitans en « populars », semisabents » e « sabents ».

La fòrma de la forma

Los lexicografes nòstres an sovent de dificultats amb los mots dits « sabents » o « cultes », los neologismes necessaris al sègle XXI, es a dire l’occitan de uèi. Son sovent demorats de bons felibres e totas las responsas a lors questions las sabon trobar dins lo TDF.

Lo miralh catalan

Se parlava de complèxe de patés, d’alienacion culturala, d’identitat alienada… Quand parlavan en cors d’istòria, al collègi, de « lenga d’oïl » e de « lenga d’òc », jamai non se fasiá de relacion entre aquesta darrièra e la lenga parlada. Los nòstres primièrs « renaissentistas » se disián « neoromans », es a dire que volián restaurar la lenga vièlha mas brica parlar « patés ». Çò mai malaisit, dins de situacions tan dolorosas coma la nòstra, es d’agaitar e d’agantar la realitat tala coma es. Una joventa me disiá un jorn qu’en occitan caldriá « al mens » prononciar « a » plen las finalas dels prenoms femenins. Que seriá mai polit.